واژه «فتنه» عموماً تداعی‌گر سلسله تدابیر و اقداماتی است که به منظور ایجاد تفرقه و نفاق میان دو فرد و یا اجتماع انجام میشود. بر این اساس می توان اقدامات داخلی و خارجی در راستای به هم زدن وحدت دینی و ملی افراد جامعه را «فتنه» نامید که به آشوبگری و تخریب می انجامد. قرآن کریم به عنوان جامع‌ترین کتاب آسمانی، بی‌شک از این واژه بی‌بهره نبوده و از این رو «فتنه» و مشتقات آن در قرآن، قابل جست و جو و بررسی می باشد. گفتار پیش رو به بررسی مصادیق «فتنه» در قرآن و راهکارهای این معجزه نبوی در برخورد با فتنه و فتنه گران می پردازد.
فتنه در فرهنگ زبان فارسی کاربردی فراوان دارد و به معنای امتحان کردن، آزمودن، گمراه کردن، ضلالت، اختلاف میان مردم، آشوب، محنت و عذاب است.1 در روض الجنان، فتنه این گونه معنا شده است: «اصل فتنه» امتحان باشد و آزمایش و آن بلیت [بلاهایی] که باطن آدمی به آن پیدا شود را فتنه خوانده و خصلتی و حالتی که به پدید آمدن آن، مردمان به یکدیگر ظلم کنند.2 علاوه بر این، اصل واژه فتنه به معنای گداختن طلا در آتش به منظور جدا کردن خالصی ها و ناخالصی هاست.3
این واژه در قرآن نیز دارای معانی متعدد است که در یک جمع بندی کلی می توان پنج عنوان آزمایش؛ عذاب و یا اسباب عذاب؛ ایجاد فساد و نفاق؛ بلا و شرک به خدا را معانی کلی فتنه در قرآن نامید. در تمامی موارد کاربرد فتنه در قرآن، به ویژه در آن جا که متضمن معنی آزمایش است، معنای گداخته شدن طلا به منظور جدا شدن خوبی آن از ناخوبی به نحوی گنجانده شده است. از سوی دیگر گاهی فتنه در قرآن در جایگاهی استعمال میشود که به فعل صادره از سوی خداوند نسبت داده شده و در این موارد دارای حکمت و تدبیر الهی است و معمولاً با معنای آزمایش همراه است. در مواردی فتنه به اعمال بندگان نسبت داده شده که مورد مذمت پروردگار است. به هر تقدیر در هر دو صورت، با یکی از معانی پنج گانه مذکور مطابقت دارد.
«[در قرآن کریم] فتنه با بیست گونه استعمال، شصت بار تکرار شده و کمتر از یک چهارم آن به طور مشخص معنای آزمایش دارد.»4 گاه فتنه به معنای آزمایش و گاه به معنای اسباب آزمایش به کار رفته است. قرآن کریم سه چیز را فتنه و وسیله آزمایش معرفی می کند:
1- اموال و فرزندان
وَ اعْلَمُوا أَنَّما أَمْوالُکُمْ وَ أَوْلادُکُمْ فِتْنَةٌ [انفال/28]؛ و بدانید که اموال و اولاد شما وسیله آزمایشند.
إِنَّما أَمْوالُکُمْ وَ أَوْلادُکُمْ فِتْنَةٌ [تغابن / 15]؛ جز این نیست که اموال و اولاد شما وسیله آزمایشند.
2- شرّ و نیکی
وَ نَبْلُونَّکُمْ بِالشَرَّ وَ الْخَیرِ فِتْنَةً [انبیاء/35]؛ و با خیر و شرّ شما را امتحان می کنیم.
«در روایت است که علی(علیه السلام) بیمار شد. دوستانش عیادتش کردند. پرسیدند. یا امیرالمؤمنین حالت چطور است؟ فرمود شرّ است. گفتند: این کلام سزاوار شما نیست. فرمود: خداوند می‌فرمایند: وَ نَبْلُوکُمْ بِالشَرَّ وَ الْخَیرِ فِتْنَةً پس خیر؛ تندرستی و ثروت است و شر؛ بیماری و فقر است.»5
3- بعضی وسیله آزمایش بعضی دیگر
وَ جَعَلْنا بَعْضَکُمْ لِبَعْضٍ فِتْنَةً [فرقان/20]؛ و بعضی از شما را وسیله آزمایش بعضی دیگر قرار دادیم.
وَ کَذلِکَ فَتَنّا بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ [انعام/53]؛ و این چنین بعضی از آنها را با بعضی دیگر آزمودیم.
در آیات متعدد دیگری نیز فتنه به معنای آزمایش استعمال شده است. برخی از این موارد عبارتند از:
وَ ما جَعَلْنا أَصْحابَ النّارِ إِلّا مَلائِکَةً وَ ما جَعَلْنا عِدَّتَهُمْ إِلّا فِتْنَةً [مدّثر/31]؛ مأموران دوزخ را جز فرشتگان قرار ندادیم و تعداد آنها را جز برای آزمایش کافران معین نکردیم.
سیاق آیه شهادت می دهد بر این که مردم بعد از شنیدن آیه قبل که درباره عدد خازنان دوزخ بوده، درباره خازنان بگومگو کرده اند، در نتیجه آیه نازل شد.6
وَ ما أُنْزِلَ عَلَى الْمَلَکَینِ بِبابِلَ هارُوتَ وَ مارُوتَ وَ ما یعَلِّمانِ مِنْ أَحَدٍ حَتّى یقُولا إِنَّما نَحْنُ فِتْنَةٌ [بقره / 102]؛ و آنچه را به دو فرشته هاروت و ماروت در بابل نازل شده یاد می دادند و آن دو ملک به هیچ کس چیزی نیاموختند؛ مگر آن که به او می گفتند که کار ما فتنه و امتحان است.
وَ إِنْ أَدْری لَعَلَّهُ فِتْنَةٌ لَکُم [انبیاء/111]؛ و من نمی دانم شاید این ماجرا آزمایشی برای شماست.
لِیجْعَلَ ما یلْقِی الشَّیطانُ فِتْنَةً لِلَّذینَ فی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ[حج/53]؛ تا این که خداوند القای شیطان را آزمونی برای آنها که در قلبشان بیماریست، قرار دهد.
إِنّا مُرْسِلُوا النّاقَةِ فِتْنَةً لَهُمْ [قمر / 27]؛ ما «ناقه» را برای آزمایش آنها می فرستیم.
وَ حَسِبُوا أَلّا تَکُونَ فِتْنَةٌ فَعَمُوا وَ صَمُّوا [مائده / 71]؛ و گمان کردند آزمایشی در کار نیست، در نتیجه کور و کر شدند.7
فَإِذا مَسَّ اْلإِنْسانَ ضُرٌّ دَعانا ثُمَّ إِذا خَوَّلْناهُ نِعْمَةً مِنّا قالَ إِنَّما أُوتیتُهُ عَلى عِلْمٍ بَلْ هِی فِتْنَةٌ [زمر / 49]؛ انسان چنین است که وقتی گرفتار می شود ما را می خواند و همین که نعمتی به او ارزانی می داریم، می گوید این از علم خودم به دست آمده، لیکن همین نعمت، فتنه و آزمایش اوست.
وَ ظَنَّ داوُودُ أَنَّما فَتَنّاهُ فَاسْتَغْفَرَ رَبَّهُ [ص / 24]؛ داوود فهمید که ما با این صحنه او را آزمودیم، پس طلب آمرزش کرد.
إِنّا جَعَلْناها فِتْنَةً لِلظّالِمینَ [صافات / 63]؛ ما آن (شجره زقوم) را برای ستمکاران مایه آزمایش قرار دادیم.
وَ ما جَعَلْنَا الرُّؤْیا الَّتی أَرَیناکَ إِلاّ فِتْنَةً [اسراء / 60]؛ ما آن رؤیایی که به تو نشان دادیم فقط برای آزمایش مردم بود.
فَنَجَّیناکَ مِنَ الْغَمِّ وَ فَتَنّاکَ فُتُونًا [طه / 40]؛ و نجاتت دادیم از غم و امتحانت کردیم امتحانی دقیق (در خطاب به حضرت موسی(ع) )
در تمامی موارد مذکور، بحث های مفصل تفسیری و شأن نزول هر یک بیان شده که جای تأمل دارد؛ زیرا هر یک از این موارد که به معنای آزمایش و یا اسباب آزمایش می باشند، بی شک در زندگی بندگان رخ می‌دهند و آشنایی با آنها شاید به پیروزی در امتحانات و آزمایش های الهی بینجامد که در واقع «فتنه خداوندی» هستند و با حکمتی ویژه از خداوند سر زده اند.
در این مواردی که فتنه به معنای آزمایش در قرآن استعمال شده است، مورد جالب توجهی وجود دارد که در آن خداوند آب را فتنه معرفی می کند.
َلأَسْقَیناهُمْ ماءً غَدَقًا* لِنَفْتِنَهُمْ فیهِ [جن/16و17]؛ ما ایشان را آبی گوارا و زیاد می چشانیم تا در آن آزمایش شان کنیم.
